1559, 28 novembre. — Martigny-bourg, in burgo Martigniaci

Litige entre Jacques Chapot (Jacobus Chappot) des Jeurs (de Joriis) et Michel Vullioz (Michael Vullioz) des Jeurs, d´une part, et la commune de Martigny représentée par ses syndics, Claude Trassard (Claudius Trassardi), bourgeois et syndic de Martigny-bourg, Antoine Glanniaz (Anthonius Glanniaz), syndic de Martigny-ville, Guillaume Perrod (Guilliermus Perrodi), syndic de Ravoire (Ravoyris), et François Abbet (Franciscus) fils de feu Rolet Abbet de Boiem (Roleti Abbet de Boiem), syndic des Rappes (Raspis).

L´acte est reçu par le notaire François Salteri (Francisco Saltero) de Martigny-bourg, dans la demeure de Jean Antoine Fabre (Johannis Anthonii Fabri), en présence de Pierre Boigrys (Petro Boigrys), de Jean Bérard l´ancien de Bagnes (Johannes Berard seniore de Bagnyes), et de Pierre Ravanex de Chamonix (Petro Ravanex de Campomunito).

A. Original sur parchemin. Analyses du XVI^e siècle, du XVIII^e siècle et moderne au dos de l´acte. Cf. extrait Les Jeurs/Trient 23. Cote ancienne A. C. Sion « C. 57 ». Les Jeurs/Trient 24.

In nomine domini Jesu, amen. Anno a nativitate eiusdem domini millesimo quingentesimo quinquagesimo nono, indicione secunda, die vero vigesima octava mensis novembris, in mis notarii ??? et testium subscriptorum presentia, fuerunt personaliter constituti scilicet probi viri Jacobus Chappot de Joriis parrochie Martigniaci et Michael Vullioz eiusdem loci, parte ex una, et honesti viri Claudius Trassardi burgensis et consindacus burgi Martigniaci, Anthonius Glanniaz consindacus ville Martygniaci, Guilliermus Perrodi sindacus Ravoyris, et Franciscus filius quondam Roleti Abbet de Boiem sindacus de Raspis ... parrochie Martigniaci, agentes eorum propriis nominibus necnon omnibus aliorum sindacorum totius comunitatis Martigniaci absentium pro quilibet se fortes faciunt et per ipsos de laudari faciendo omnia infrascripta totiens quotiens debito super hec requisiti fuerint et nomine ipsius comunitatis, ex alteris partibus.

Per hoc presens publicum instrumentum, cunctis presentibus et futuris sit notum quod, cum differentia foret mota penderetque indecisa coram reverendissimo in Christo patre et domino nostro Johanne Jordani Dei gratia Sedunensi episcopo, inter dictos Jacobum Chappot et Michaelem Vullioz, actores, et alios homines comunitatis Martignyaci seu prenominatos sindacos, nominis ... ipsius comunitatis dicte, et super eo quod ipsi Jacobus Chappot et Michael Vullioz citari et assignari obtinnerant omnes et singulas personas pretendentes et volentes habere jus et actionem in et super uno estroz seu una petia prati es Joris vocata Estroz Joyat ex Joriis territorii Martigniaci, juxta pascuum commune superius, combam de Greddoz ab occidente, saxum de laz Breyaz ab oriente, pratum de Mene inferius, necnon dicere causam justam et rationabilem si quam habeant aut habere pretendant quominus ipsi Jacobus Chappot et Michael Vullioz actores non debeant esse et remanere in possessionem dictarum rerum et pertinentium earumdem tamquam feudarii investiti eisdem rebus per prefatum reverendissimum dominum nostrum Sedunensem episcopum seu eius legitimum commissarium scilicet egregium virum Franciscum de Bertherinis notarium et commissarium eiusdem reverendissimi cuiusdam recognitionis per dictos actores de et pro eisdem rebus erga dictimus reverendissimum seu eius commissarium tamquam de feudo mense episcopalis Sedunensis causam habentes a nobili vicedomino Martignyaci factam sub anno domini millesimo quingentesimo quadragesimo octavo et die vigesima prima mensis januarii recepte quam producebant pro premissorum verifficatione una cum precendente recognitione de eodem Estroz Joyat per eorum predecessores ut dicebant factis actores ex una.

Quibus premissis respondebant prenominati sindaci nomine dicte comunitatis Martignyaci ea minime fieri debere ipsosque prenominatos in possessionem eiusdem Estroz Joyat permanere non debere ad tenorem predesignate recognitionis de eodem Estroz Joyat per eosdem allegate causis subdeclaratis.

Primo quia ipsi actores responsores eiusdem recognitionis neque eorum predecessores ad tenorem prementionatarum recognitionum nunquam fuerunt possessores dicti Estroz Joyat plusquam ceteri alii communarii parrochie Martignyaci, sed ipsa comunitas Martignyaci semper ab evo fuit et permansit in paciffica possessione ipsius rei de qua lis est, nonobstantibus quibuscunque recognitionibus per eosdem actores et eorum predecessores factis. Itaque stetit ipsa comunitas ac homines villagii de Joriis nomine eiusdem quãliter in possessionem de solvendo et supportando reverendissimis dominis nostris Sedunensibus episcopis temporibus retrofluxis officio episcopi fungentis usque ad datam ultime asserte per eosdem actores recognitionis ultimo facte et supra designate.

Item precedentes confitentes et responsores non potuerunt fecisse recognitionem validam modo quo fecerunt, ymo vana et nulla erat eorum confessio prout confessi fuerint unus post alterum tenere illud propositum de quo lis erat et nunquam tamen tenuerunt neque investiti fuerunt. Et maxime ipsi actores non potuerunt fecisse recognitionem validam, viso etiam quod ut supra confessi fuerunt illud propositum seu Estroz Joyat tenere et possedere et nunquam illud possederunt.

Item finaliter quod ipsi actores non processerunt post eorum recognitionem insequendo dictam recognitionem contra predictam comunitatem Martignyaci secundum ratum curie usumque ac consuetudinem loci Martignyaci

Quia omnis persona que de aliqua re propria permanet spoliata et una altera persona est de eadem re investita et in paciffica possessione stat illa prima persona que est spoliata non debet se ponere in possessionem de eadem de qua est spoliata et hoc de sem et ipsa sed ducere debet per quattuordenas et apparere jura sua secundum predictum usum et consuetudinem dicti loci Martignyaci, quod non fecerunt actores sed eorum propriis auctoritatibus absque aliqua invocatione via justicie fienda contra dictam comunitatem se posuerunt in possessionem dictarum rerum que premissa facere non debebant dicentes ipsi rei aliis per actores non apparentibus viso possessorio per dictam comunitatem allegato aliisque supra deductis quod debet ipsa comunitas stare in suo paciffico possessorio se offerentem solut... reverendissimo domino nostro Sedunense episcopo et suis successoribus mense episcopalis sed redditum super eodem Estroz debitum ; et quod ipsa comunitas debet habere recognitionem precunctis aliis personis de eadem re et occasione huiusmodi\honori rei factam dictis vero actoribus replicantibus prout supra pluraque alia dicebant et replicabant dicte partes una contra aliam que nimium forent prolixa recitari ideo brevitatis causa obmittuntur.

Tandem prenominate ambe partes differentes volentes maiores expensos evitare depensas honori differentiam hiis diebus proxime fluxis remiserunt cognoscendam et inde sedandam cognitionem dictum et pronunciatione mis notarii subsignati necnon egregii viri Johannis de Prato notarii publici ac honestorum virorum Johannis Maccotti, Guilliermi Grangiz juratorum burgi Martignyaci, Francisci Bergueroz, Nicodi de Prato juratorum ville Martignyaci, Claudii Chebalis castellani Martignyaci et aliorum omnium juratorum ... communitatis Martiniaci.

Qui quidem probi viri jurati adiunti consilliarii et arbitrii prenominati, visis auditis et sane intellectis earumdem partium differentiis juribus deductis et allegationibus utriusque partis omnibus insimul concordantibus vigoris presentatis ipsis attribute ordinaverunt et pronunciantentes modo et forma inferius descriptis et declaratis per me notarium subsignatum eisdem partibus de licentia supra nominatorum juratorum et consilliariorum die presenti ipsis dedi ad intelligendum et declaravi cum die illa qua ad invicem dicti jurati fuerunt super hoc unanimiter concordes tamen pars actarum petiit terminum sibi dari ad dictam ordinationem et pronunciationem tenentem vel abdicentem sub protecilo expensarum usque ad diem presentem quam declaratio talis est ut sequitur.

Primo et ante omnia quod bona pax et verus amor sit et esse debet inter predictas partes et huiusmodi causa sit sopita.

Item quod ipsi Jacobus Chappot et Michael Vullioz actores debeant et teneantur remittere et relaxare dictam recognitionem ad dictum Estroz Joyat pertinentem omnia et singula jura et cunctas actiones si que et quas habuerint habeantque et sint ad manus clerici subsignati sine contradicione omneque jus quod ipsi Jacobus et Michael actores habere possent super dicto Estroz Joyat una cum suo fondo juribus viis pertinentiis appendentiis ingressibus et egressibus suis universis et singulis nichil ~em juris actionis tituli querele demande alteriusque recursus, neque reclamationem in se neque suos retinendo super dicto Estroz de Joyat nisi dumtaxat modo quo ceteri communiarii loci Martignyaci retinent quibus ipsorum pro se ipso in communi sed in dictam communitatem Martignyaci transferando redendo quictando et remittendo.

Item magis quod comunitas villagii deys Jours et habitatores illius villagii nunc et insu¦stitutionem solvere et suppportare, pro eo quod magis gaudent de dicto Estroz Joyat quam ceteri homines de comunitate prout onus solvendi et supportandi in se presentialiter accipiunt videlicet redditum annualem super dicto Estroz Joyat per eosdem actores recognitum ipsosque actores et suos heredes servare indempes et illesos eorum quod omnia bona ab omni dampno et violentia intantum quod ex nunc ipsi actores non habeant plus agere quam alii et singuli homines villagii Joriarum Martignyaci.

Item quod ipsa comunitas Martignyaci eisdem Jacobo Chappot et Michaeli Vulliouz (sic) actoribus debeant sinere et permittere gaudere et possidere ea que in dicto Estroz Joyat sultinantemt et laboraverint spacio temporis duarum presiarum de quibus presiis jam die huiusmodi(huioi) dato est elapsa una presia sub tamen ea conditione quod in dicto Estroz non debeant facere neque fieri precipere ex nunc inanthea nullum opus facti nisi prout ceteri alii communarii Joriarum et comunitatis Martignyaci.

Item quod ipsa comunitas Martignyaci debeat et teneatur ipsis actoribus dare et solvere videlicet quatter viginti florenos parvi ponderis monete Sabaudie pro semel habitos et realiter receptos per dictos Jacobum Chappot et Michaelem Vullioz ab eadem comunitate de quo precio eamdem comunitatem suosque predictos quictant perpetue per presentes pactum faciendo expressum de non ulterius quicquam plus petendo infuturum occasione premissa et hoc pro omnibus juribus que ipsi habent habereque possunt super dicto Estroz Joyat tam vigore dictarum recognitionum quam aliis quomodolibet supra remittere ordinatis.

Item quod omnes expensas per partes et alios astantes tam in p~ria vice quam die hmoi date solvere et supportare debeant homines comunitatis sine cintradicione.

Item ulterius ordinaverunt quod expense hinc inde per partes occasione hmodi libs facte quelibet pars supportet suas. Quamquid declarationem supra per me factam dicte ambe partes premissis nominibus gratis scientes et earum spontaneis voluntatibus mote pro se et suis heredibus universis tenuerunt laudaverunt confirmaverunt et approbarunt presentium tenore perpetuis temporibus in omnibus suis c~lis articulis actionibus passibus et membriis gratias (gras) eisdem prenominatis probis juratis et arbitris reddentibus.

Promiseruntque pro se suisque predictis juramentis suis super sanctis Dei scripturis per quamlibet ipsarum premissis nominibus prestitis subque obligatione omnium bonorum suorum presentium et futurorum quoruncunque premissa omnia et singula rata grata firma et vallida habere perpetueque tenere et inviolabiliter prout superius scripta sunt penitus observare. Et nunquam premissis modo quovis infuturum contravenire cum omni ac sub qualibet juris et facti renunciatione ad hec necessaria et opportuna. De quibus premissis voluerunt dicte ambe partes fieri per me notarium subsignatum duo publica consimilis tenoris et substantie instrumenta ad opus cuiuslibet partis unum expediri.

Actum in burgo Martigniaci domi Johannis Anthonii Fabri, presentibus ibidem Petro Boigrys, Johanne Berard seniore de Bagnyes ac Petro Ravanex de Campomunito testibus ad premissa omnia vocatis atque rogatis ; et me Francisco Salteri de burgo Martigniaci diocesis Sedunensis auctoritate apostolica notario publico curieque reverendissimi domini nostri Sedunensis episcopi jurato qui suprascriptum instrumentum rogatus recepi manuque aliena grossare feci deinde me subscripti et signavi signeto meo manuali hoc apposito in testimonium premissorum.

(seing manuel en forme de croix avec trèfles et ailes de moulin)